3 Tembang Jawa: Jenis, Watak, Sasmita, lan Tuladha yang harus Anda ketahui

- Author

Senin, 16 Januari 2023 - 04:25 WIB

facebook twitter whatsapp telegram line copy

URL berhasil dicopy

facebook icon twitter icon whatsapp icon telegram icon line icon copy

URL berhasil dicopy

Kawruhbasa.com – Tembang dalam seni Jawa adalah lirik/sajak/syair yang nadanya mengambil dari gamelan Jawa baik slendro maupun pelog. Sebenarnya ada tiga (3) jenis tembang, namun yang paling populer di masyarakat adalah tembang macapat.

Tembang juga disebut sekar yang sampai saat ini masih sering dipelajari oleh masyarakat Jawa dan Bali.

Jenis (undha-usuking) Tembang

tembang jawa

Di Jawa khususnya Jawa Tengah, Jawa Timur, dan Yogyakarta tembang masih sering dilantunkan dan dipelajari di sekolah-sekolah, baik di sekolah dasar sampai tingkat perguruan tinggi. Terbukti dengan adanya institut Karawitan di Surakarta (Solo) maupun di Yogyakarta.

ADVERTISEMENT

SCROLL TO RESUME CONTENT

Dalam bahasa Jawa jenis/macam tembang disebut undha usuk tembang, maksudnya undha usuk adalah tingkatan. Jenis tembang Jawa ada 3, yaitu:

  1. Tembang Gedhe
  2. Tembang Tengahan
  3. Tembang Macapat

Agar lebih jelas, mari kita bahas satu persatu.

1. Tembang Gedhe

Tembang Gedhe dalam bahasa Indonesia bisa diterjemahkan tembang besar. Berikut penjelasan tembang gedhe dalam bahasa Jawa.

Tembang Gedhe iku sapada ana patang gatra, utawa patang pada pala. Cacahing wanda pada pala siji lan sijine padha. Lire, yen pada kapisan 7 (pitung) wanda, pada pala kapindho, katelu lan kang kaping papat uga mitung wanda. Cacahing wanda saben sapada pala iku diarani laku.

Sekarang tembang Gedhe banyak digunakan untuk Bawa gendhing, atau sulukan. Bawa gendhing itu mirip dengan tembang macapat.

Contoh tembang Gedhe

  1. Banjaransari
  2. Basanta
  3. Bremarakrasa
  4. Candrakusuma
  5. Kusumastuti
  6. Kusumawicitra
  7. Kuswarini
  8. Lebdajiwa
  9. Madayanti
  10. Maduretna
  11. Manggalagita
  12. Meraknguwun
  13. Nagabanda
  14. Pamularsih
  15. Sarapada
  16. Sikarini
  17. Sudiradraka
  18. Sudirawicitra
  19. Tebukasol
  20. Tepikawuri

2. Tembang Tengahan

Tembang tengahan iku kaiket ing guru lagu lan guru wilangan utawa dhong-dhing. Tembang Tengahan masing-masing memiliki perwatakan, ada yang berwatak seram, senang, sedih, ceria, dan lain-lain.

Tembang tengahan banyak yang digunakan untuk mbawani gendhing. Adapun yang termasuk dalam tembang tengahan adalah sebagai berikut:

  1. Balabak
  2. Duduk wuluh
  3. Jurudemung
  4. Kenya Kedhiri
  5. Lontang
  6. Palugon
  7. Pangajabsih
  8. Pranasmara
  9. Rangsang Tuban
  10. Rarabentrok
  11. Sardhula Kawekas
  12. Sari Mulat
  13. Wirangrong

3. Tembang Macapat

Tembang macapat ada 11 (sebelas) macam. Seperti halnya tembang Tengahan, tembang ini juga terikat oleh guru lagu, guru wilangan, atau dhong-dhing, dan masing-masing juga mengandung watak/perwatakan. Adapun jumlah baris atau guru gatra tembang macapat tidak sama.

Guru gatra yaiku: cacahing larikan saben sapada. (Jumlah baris dalam satu bait)

Umpamane: Maskumambang iku guru gatrane 4. (Maskumambang itu jumlah baris ada 4)

Tegese: saben sapada ana 4 gatra, utawa patang larik. (Setiap bait terdiri dari 4 baris)

Seperti telah disebutkan di atas bahwa tembang Macapat itu terikat oleh guru lagu dan guru wilangan.

Guru lagu (dhong-dhing) yaiku: tibaning swara ing pungkasaning gatra. (Jatuhnya huruf vokal di akhir baris)

Guru wilangan yaiku: cacahing wanda ing saben gatra. (Jumlah suku kata dalam satu baris)

Contoh:

Misalnya ada tembang Maskumambang di bawah ini:

  1. Kelek-kelek biyung sira aneng ngendi (12i)
  2. Enggal tulungana (6a)
  3. Awakku kecemplung warih (8i)
  4. Gulagepan wus meh pejah (8a)

Maka penjelasannya sebagai berikut:

Guru gatra

Karena jumlah baris dalam satu bait ada 4, maka guru gatra maskumambang adalah 4.

Guru lagu

Karena bunyi vokal di akhir baris pertama sampai keempat tembang di atas i, a, i, a, maka guru lagu tembang macapat maskumambang di atas adalah i, a, i, a.

Guru wilangan

Dengan menghitung suku tembang di atas, maka dapat disimpulkan bahwa tembang macapat maskumambang guru wilangannya sebagai berikut:

  • baris pertama: Ke – lek – ke – lek – bi – yung – si – ra – a – neng – ngen – di (12)
  • baris kedua: Eng – gal – tu – lung – a – na (6)
  • baris ketiga: A – wak – ku – ke – cem – plung – wa – rih (8)
  • baris keempat: Ge – la – ge – pan – wus – meh – pe – jah (8)

Dengan menghitung jumlah suku kata dalam satu baris tembang di atas dapat kita ketahui 12, 6, 8, 8. Jadi, guru wilangan tembang macapat maskumambang di atas adalah 12, 6, 8, 8.

Kesimpulan

Sekarang kita dapat menyimpulkan bahwa tembang macapat maskumambang adalah sebagai berikut:

  • Guru gatra : 4 (empat)
  • Guru lagu : i, a, i, a
  • Guru wilangan : 12, 6, 8, 8

Untuk mempermudah mengingat biasanya orang Jawa menggunakan rumus: 12 i, 6 a, 8 i, 8 a.

Jenis tembang macapat

Jenis tembang macapat ada 11, yaitu sebagai berikut:

  1. Maskumambang
  2. Pocung
  3. Gambuh
  4. Mijil
  5. Kinanthi
  6. Megatruh
  7. Asmaradana
  8. Durma
  9. Pangkur
  10. Sinom
  11. Dhandhanggula

Tabel guru gatra, guru lagu, dan guru wilangan tembang Macapat

No.TembangGuru gatraGuru laguGuru wilangan
1Maskumambang4i, a, i, a12, 6, 8, 8
2Pocung4u, a, i, a12, 6. 8, 12
3Gambuh5u, u, i, u, o7, 10, 12, 8, 8
4Megatruh5u, i, u, i, o12, 8, 8, 8, 8
5Mijil6i, o, e, i, i, u10, 6, 10, 10, 6, 6
6Kinanthi6u, i, a, i, a, i8, 8, 8, 8, 8, 8
7Asmaradana7i, a, e, a, a, u, a8, 8, 8, 8, 7, 8, 8
8Durma7a, i, a, a, i, a, i12, 7, 6, 7, 8, 5, 7
9Pangkur7a, i, u, a, u, a, i8, 11, 8, 7, 12, 8, 8
10Sinom9a, i, a, i, i, u, a, i, a8, 8, 8, 8, 7, 8, 7, 8, 12
11Dhandhanggula10i, a, e, u, i, a, u, a, i, a10, 10, 8, 7, 9, 7, 6, 8, 12, 7

Baca juga Mengenal Tembang Macapat: Sejarah, Makna, dan Keindahan

Watak lan gunane tembang

Ketika kita membaca tembang yang dilagukan, orang Jawa mampu merasakan tumbuhnya berbagai perasaan timbul dalam hati. Tumbuhnya rasa terhadap satu dengan yang lainnya tidak sama, ada yang terasa sedih, rasa suka cita, terenyuh, dan sebagainya.

Perasaan yang tumbuh tersebut akan menentukan perwatakan sebuah tembang yang dilagukan atau dinyanyikan. Maka dari itu, jika ingin mengarang sebuah tembang kita harus mampu mencurahkan perasaan saat itu ke dalam sebuah syair tembang.

Adapun watak dan fungsi tembang adalah sebagai berikut dalam bahasa Jawa dan Indonesia:

  1. Pocung : watake sak kepenake, sembrana parikena. Gunane : sembranan, cangkriman, crita lucu, lan nyenengke.
  2. Maskumambang : watake susah, nalangsa, prihatin. Umpamane susahing anak kang ditinggal mati wong tuwane, wong kang uripe tansah rekasa. Gunana: kanggo medharake rasa susah.
  3. Mijil : watake gandrung utawa prihatin. Prihatine wong kang lagi gandrung. Nanging dudu gandrunging priya lan wanita utawa wanita marang priya. Yaiku gandrung marang ngelmu, pangkat, kaluhuran, lan sapunanggalane. Gunane : kanggo medhar rasa prihatin. Kena uga kanggo medharake pitutur marang wong kang lagi nandhang prihatin. Tembang mijil sok-sok kanggo mbawani gendhing, yaiku Mijil Sekarsih.
  4. Kinanthi : watake ngemu surasa pangarep-arep, gandrung kang seneng nanging sak kepenake. Gunane : kanggo medhar piwulang utawa pituduh, seneng-seneng, nglelipur, lsp. Tembang kinanthi kena uga kanggo mbawani gendhing, kayata Kinanthi Sekargadhung.
  5. Durma : watake nepsu, sereng, muntab. Gunane : kanggo sesorah kang sereng, kanggo perang-perangan balika tantang-tantangan.
  6. Asmaradana : watake sengsem, susah utawa prihatin amarga ketaman asmara. Lumrahe para nom-noman kang wis ngancik dewasa. Gunane : kanggo medharake rasa susah.
  7. Pangkur : watake gandrung sereng. Gunane : kanggo medharake pitutur sing sereng, sok-sok kanggo bebuka.
  8. Sinom : watake prasaja kalem, susah kang lumrah. Gunane : kanggo sesorah, medharake rasa susah yaiku cengkok Sinom Logondhang.
  9. Dhangdhanggula : watake luwes, sarwa mathuk. Gunane : kanggo bebuka, sesorah, panutuping crita, medhar rasa susah, yaiku cengkok Tlutur, lsp. Kena uga janggo mbawani gendhing kayata Dhangdhanggula Banjet, Turulare, lsp.
  10. Megatruh : watake susah, getun, pungun-pungun. Umpamane wong kepaten anake, keduwung marang tindake kang nasar, lsp. Gunane : kanggo medhar rasa susah.
  11. Djurudemung : watake prenesan. Gunane : kanggo nyemoni, mituturi sarana pasemon.
  12. Wirangrong : watake mrabawa, mrabu. Gunane kanggo ngluruhake. Kena uga kanggo medharake rasa sedhih, nanging sedhih marga tresna utawa ngemu surasa trenyuh.
  13. Gambuh : watake nanjih-nanjihake, nggenah-nggenahake. Gunane : kanggo memulang mawa katerangan.
  14. Balabak : watake duwe surasa sak kepenake, sembrana parikena. Meh padha karo tembang Pocung.

Sandiasma

Tembung sandiasma saka tembung sandi kang ateges sambung, gandheng. Sakiki ateges : samar utawa wadi. Asma tegese jeneng. Dadi sandiasma ateges asma utawa jeneng kang sinandi utawa sinamar. Dalam bahasa Indonesia lebih simpel, sandiasma adalah nama samaran.

Sandiasma iku akeh banget kang tinemu ing layang-layang kang sinawung ing tembang. Pangriptane kepengin nuduhke asmane, nanging ora kanthi melok, mulane asma iku disamarake ing sajroning karangane. Pujangga kang seneng migunakake sandiasma yaiuku R. Ng. Ranggawarsita (Ronggowarsito).

Terjemahan: Sandiasma banyak ditemukan dalam serat atau tembang. Penciptanya ingin menunjukkan namanya tetapi bukan nama aslinya. Salah satu pujangga yang sering menggunakan sandiasma adalah R.Ng. Ronggowarsito.

Satu hebatnya orang Jawa, meskipun mereka mampu menciptakan tetapi mereka menyembunyikan nama aslinya. Karena filosofi orang Jawa seperti “Aja Dumeh” dipegang erat. Orang Jawa tidak ingin pamer ketika mereka bisa menciptakan sesuatu, karena mereka menyadari sepenuhnya bahwa itu hanya sebagian kecil dari kebesaran Tuhan yang diberikan kepada umatnya. Mereka merasa tidak pantas untuk menunjukkan apa yang mereka bisa.

Pamasange Sandiasma

Tidak ada aturan baku tentang penempatan sandiasma, tetapi biasanya ditempatkan seperti berikut:

  1. Manggon saben angkataning pada lingsa utawa gatra.
  2. Manggon ing pungkasaning pedhotan.
  3. Manggon ing angkataning pedhotan.
  4. Manggon ing sadjroning gatra.
  5. Manggon ing wiwitaning pupuh.
  6. Manggon ing wiwitaning pada.
  7. Manggon ing wekasaning pedhotan tuwin gatra.

Tuladha

Agar lebih paham, berikut contoh penempatan sandiasma dalam tembang macapat.

RArasing kang sekar sarkara mrih,

DEN aksama dening sang sudyarsa,

NGAwikani wengkuhing reh,

BEraweng para ratu,

Ilanga kang sesangker sarik,

RONGas westhining angga,

GAgating tyas antuk,

WARtaning kang parotama,

SInung tengran: sembah trus sukaning budi

TAtaning kang carita.

Dari syair macapat dhandhanggula di atas dapat dengan jelas kita ketahui bahwa pengarang tersebut “RADEN NGABEI RONGGA WARSITA” dari setiap awal kalimat yang saya tandai dengan huruf tebal miring.

Sasmitaning tembang

Saben tembang duwe sasmita dhewe-dhwe. Mungguh dununge iku ora mesthi. Ana kang manggon ing gatra wiwitan, manggon in gatra pungkasan, lang sapanunggalane.

Terjemahan : Sasmita dalam bahasa Indonesia bisa dikatakan petunjuk. Setiap tembang memiliki petunjuk atau maksud sendiri-sendiri. Adapun letaknya tidak pasti, ada yang terletak di awal kalimat, dan ada juga yang berada di akhir.

Sasmitaning tembang yaitu sebagai berikut:

  1. Pocung : disasmitani tembung pocung, cung, wohing, kluwak, lsp.
  2. Maskumambang : disasmitani nganggo tembung kumambang, kambang-kambang, mas kentir ing warih, lsp.
  3. Mijil : disasmitani nganggo tembung wijil, wiyos, rarasati, wurya, wedhar, lsp.
  4. Kinanthi : disasmitaninganggo tembung kanthi, kinanthi, lsp.
  5. Durma : disasmitaninganggo tembung undur, mundur, dur, lsp.
  6. Asmaradana : disasmitani nganggo tembung asmara, kasmaran, brangta, brangti, kingkin, sengsem. lsp.
  7. Pangkur : disasmitani nganggo tembung kur, kapungkur, wuri, wantat, judakenaka.
  8. Sinom : disasmitani nganggo tembung sinom, anom, taruna, srinata, ron kamal, pangrawit, logondhang, weni, Anjani putra, mudha, lsp.
  9. Dhangdhanggula : disasmitani nganggo tembung sarkara, manis, madu, hartati, guladrawa, dhandhang, kagakresna, lsp.
  10. Gambuh : disasmitani nganggo tembung gambuh, mbuh, lsp.
  11. Megatruh : disasmitani nganggo tembung megat, truhanduduk, pegat, lsp.
  12. Jurudemung : disasmitani nganggo tembung jurudemung, sarpa kresna,lsp.
  13. Wirangrong : disasmitani nganggo tembung wirangrong, lsp.

Pelajari juga:

Demikian yang dapat kami sampaikan mengenai Tembang yang meliputi Jenis, Watak, Sasmita, dan Tuladha. Semoga memberi manfaat bagi Anda yang membutuhkan. Kunjungi terus kawruhbasa.com, karena kami akan terus menguak bahasa Jawa lebih mendalam atau ikuti kami di Google News

Berita Terkait

Rahasia wayang kulit yang jarang diketahui orang
11 Motif Batik Surakarta dan Yogyakarta Serta Fungsi dan Maknanya
Tradisi Pernikahan Jawa: Simbolisme, Adat, dan Keunikan
Asal Usul Gamelan: Sejarah dan Perkembangan Musik Tradisional Indonesia
Mengenal Birama dalam Musik: Sejarah, Jenis, Penggunaan, dan Tips Bermain
Mengenal Tembang Macapat: Sejarah, Makna, dan Keindahan
Menelusuri Kesenian Tradisional Jawa Melalui Macapat Gambuh
Tembang Maskumambang lengkap dengan 11 contoh dan artinya
Berita ini 458 kali dibaca

Berita Terkait

Sabtu, 12 Agustus 2023 - 14:41 WIB

Rahasia wayang kulit yang jarang diketahui orang

Rabu, 10 Mei 2023 - 08:26 WIB

11 Motif Batik Surakarta dan Yogyakarta Serta Fungsi dan Maknanya

Rabu, 8 Maret 2023 - 00:01 WIB

Tradisi Pernikahan Jawa: Simbolisme, Adat, dan Keunikan

Senin, 6 Maret 2023 - 11:14 WIB

Asal Usul Gamelan: Sejarah dan Perkembangan Musik Tradisional Indonesia

Senin, 6 Maret 2023 - 09:12 WIB

Mengenal Birama dalam Musik: Sejarah, Jenis, Penggunaan, dan Tips Bermain

Senin, 27 Februari 2023 - 00:33 WIB

Mengenal Tembang Macapat: Sejarah, Makna, dan Keindahan

Minggu, 26 Februari 2023 - 16:04 WIB

Menelusuri Kesenian Tradisional Jawa Melalui Macapat Gambuh

Minggu, 26 Februari 2023 - 12:40 WIB

Tembang Maskumambang lengkap dengan 11 contoh dan artinya

Berita Terbaru

Bahasa Jawa

Bahasa Jawa kecewa dan artinya

Sabtu, 4 Mei 2024 - 14:46 WIB

Bahasa Jawa

Arti loro ati bahasa Jawa

Sabtu, 4 Mei 2024 - 13:07 WIB

Uncategorized

Apa yang dimaksud Kawruh Basa?

Sabtu, 20 Apr 2024 - 07:48 WIB

Bahasa Jawa

Apa bahasa Kramane ibu lunga menyang pasar?

Minggu, 17 Mar 2024 - 22:37 WIB

Bahasa Jawa

Sejarah Bahasa Kraton Jawa Kuno

Sabtu, 16 Mar 2024 - 00:32 WIB